Bang voor de techniek. Interview met Floortje Vissers. Website VPRO Labyrint. 1 maart 2013.
Stel je zit in een vliegtuig zonder cockpit. Geen knipperende lichtjes en knopjes, geen ramen en geen piloot. Voor de meeste mensen is het geen fijn idee om in een vliegtuig te stappen zonder piloot. Zelfs wanneer objectief is vastgesteld dat het een veilige manier van vliegen is. Waar komt deze angst vandaan?
De angst voor onbemande vliegtuigen is niet zonder ironie, aldus hoogleraar Wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit Jos de Mul. De meeste vliegrampen worden veroorzaakt door menselijke fouten en niet door technologische fouten. Dus wanneer je er een piloot bij zet betekent dit niet automatisch dat het goed gaat. De Mul: “De angst is niet geheel gegrond omdat veel van de huidige vliegtuigen al bijna helemaal geautomatiseerd bestuurd worden”. De stap naar vliegtuigen zonder piloot is niet groot zegt De Mul. Zo zou het zomaar kunnen dat je over twintig jaar naar je vakantiebestemming in Spanje vliegt in een vliegtuig zonder piloot. Sommige mensen worden hier bang van omdat ze zich er niks bij kunnen voorstellen. Het is nog onbekend en geeft een gevoel van onveiligheid.
“Een bekende grap onder ingenieurs is dat wanneer je een technologisch systeem goed wilt laten werken je drie dingen nodig hebt. Een apparaat, een mens en een waakhond. De taak van de waakhond is ervoor te zorgen dat de mens van het apparaat afblijft”. Volgens De Mul is dat het gevoel van angst en onveiligheid niet altijd gelijk aan de objectieve veiligheid. Soms kan het zelfs tegenovergesteld zijn. “Zo kunnen bewakingscamera’s de veiligheid in een wijk objectief bezien vergroten, terwijl die aanwezigheid de bewoners of bezoekers juist angstig kan maken, omdat die aanwezigheid hun het gevoel geeft dat er blijkbaar veel criminaliteit in de wijk plaatsvindt".
Tegenstrijdigheid van techniek
Technologische veranderingen zoals een vliegtuig zonder piloot kan enthousiasme oproepen maar ook angstige gevoelens. De Mul zegt dat de moderne techniek in meerdere opzichten de plaats heeft ingenomen die het heilige in een religieuze samenleving heeft. “De techniek belooft ons net als de religie heil en mogelijk zelfs onsterfelijkheid. Maar er is tegelijkertijd ook een enorme angst omdat de techniek net als het heilige ook een duistere, straffende dimensie heeft. Denk aan de angst voor de atoombom of genetische manipulatie. Al snel wordt er dan geroepen dat we “niet voor God mogen spelen”. Het zijn twee zijdes van dezelfde medaille zegt De Mul, die hierover schrijft in zijn boek De domesticatie van het noodlot De wedergeboorte van de tragedie uit de geest van de technologie. “We kunnen niet zonder techniek, omdat mensen van nature kunstmatige wezens zijn. De mens is vanaf zijn prille oorsprong aangewezen geweest op techniek en zeker met de huidige omvang van de wereldbevolking kunnen we niet zonder. Technologieën zijn vrijwel nooit zonder meer goed of slecht. Ze ondersteunen ons leven, maar brengen ook altijd onvoorziene problemen met zich mee. Dat maakt onze houding ten aanzien van de technologie ambivalent”. Volgens De Mul zorgt dit voor onzekerheid en dat uit zich in angst bij sommige mensen.
De eerste auto
“We moeten leren leven met de tegenstrijdigheid van techniek”, aldus De Mul. Mensen die bang zijn voor grote technologische veranderingen zien vooral de nadelen. Voordat een verandering wordt doorgevoerd wordt er een kosten- en batenanalyse gemaakt. Je kunt de risico’s en nadelen alleen nooit volledig voorzien. De Mul illustreert dit met de eerste auto die uitkwam.
“Er werd gesproken over een grote en succesvolle technologische verandering. De auto zou veel beter zijn voor het milieu dan de paardenkoetsen die voorheen gebruikt werden. De paarden lieten overal paardenpoep achter in de stad, die poep stonk en daar hadden mensen direct last van. Er werd echter niet voorzien dat de uitlaatgassen die auto’s produceren het milieu nog heel wat meer milieuschade zouden gaan bezorgen. Dit voorbeeld laat zien dat de confrontatie met de negatieve effecten van techniek vaak pas later plaatsvindt”. Technologie brengt altijd onzekerheid met zich mee. We hebben sinds de dagen van Prometheus altijd met vuur gespeeld. Dat is iets dat we moeten proberen te aanvaarden. Mogelijk kan dan iedereen straks genieten van zijn vakantiereis naar Spanje in een onbemand vliegtuig.
