Jos de Mul, 'De mens was altijd al een cyborg'. Interview met Barbara Debusschere. De Morgen, Bijlage Zeno, 29 maart 2014, 6-7.
Wist u dat er al begrafenissen zijn geweest van gezelschapsrobots, en dat daarbij is gewéénd? Qua mensmachines en andere bizarre technische ontwikkelingen hebben we het laatste nog lang niet gezien, aldus Jos de Mul, hoogleraar wijsgerige antropologie. 'Het zijn logische gevolgen van onze evolutie. Wij zijn van nature kunstmatig.'
'PedoBots' die pedofielen in het oog houden en zo nodig de politie verwittigen. Nanobots die zich een weg banen door onze aderen om schade te herstellen. Intelligente gebouwen die ons als een interactieve huid omhullen. Planten waarin het chlorophyl is vervangen door siliconen die veel beter zonlicht omzetten, zodat de voedselproductie kan vertienvoudigen. Dankzij genetische manipulatie alleen nog intelligent nageslacht krijgen, zonder erfelijke ziekten. En permanent digitaal met elkaar in verbinding staan, zodat we als een superintelligent globaal brein kunnen functioneren. Sciencefiction? Niet volgens Jos de Mul, hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.
Naar aanleiding van de Maand van de Filosofie die dinsdag begint, werkte hij drie scenario's uit voor de toekomst van de mens. "Wij zijn van nature kunstmatig. Dit zijn logische vooruitzichten."
Maar het zijn geen voorspellingen?
De Mul: "Ik verdiep mij in de vraag wat de mens zou kunnen zijn. Dat is helemaal iets anders dan voorspellingen doen of sciencefiction schrijven. Ik ga uit van ons verleden en ons heden. Vandaag baden onze levens in 'versmeltingstechnologiën'. Onder andere de nanotechnologie, biotechnologie, informatietechnologie en cognitieve technologie hebben ons een gereedschapskist vol nieuwe instrumenten gegeven waarmee onze experimenteerdrift een nieuw en mogelijk beslissend stadium heeft bereikt.
"Die nieuwe technologieën versmelten met elkaar maar ook steeds meer met ons, de organische mens. Wat betekent dat voor de mens? Hoewel we keuzevrijheid hebben, is die niet totaal. Je kunt niet altijd voorzien welke effecten een bepaalde technologie zal hebben. Daarom het belang van doordenken op de huidige tendensen."
" Welke voorbeelden vallen u vandaag op?
"In Japan hebben androi?de robots hun intrede gedaan in de ouderenzorg en in de wereld van het amusement. In de neurotechnologie laat het resusaapje Idoya vanuit een Amerikaans lab zien hoe het met zijn gedachten de androi?de robot CB-1 in Kyoto aanstuurt. En op dit moment sturen de eerste volledig verlamde dwarslaesiepatiënten met hun gedachten hun robotarm en computer aan.
"In 2001 werd bekend dat er in de VS tot dat moment ongeveer dertig genetisch gemodificeerde baby's waren geboren, van wie vijftien in het kader van een experimenteel programma. Het ging om mutaties die worden overgedragen op het nageslacht."
Er is hevig protest tegen dat soort evoluties. Maar u stelt dat wij van nature kunstmatig zijn, dat we altijd al cyborgs waren?
Protest is er altijd. Plato was tegen de invoering van het schrift. Dat zou de intellectuele meerwaarde van de dialoog verloren doen gaan. Vandaag is iemand die niet kan schrijven een analfabeet.
"Zo zijn er talloze voorbeelden. Abortus, de pil, computers in de klas. Zelfs als het gaat over genetische manipulatie bij de mens is er sprake van een hellend vlak. In de jaren negentig was de grote meerderheid van de Nederlanders tegen. Vandaag is het fifty-fifty. 'Om afwijkingen te voorkomen kan het', zeggen mensen. Maar een stuk kleiner of groter of dommer zijn dan gemiddeld, is dat ook een afwijking? De grens schuift langzaam op.
"En dat komt dus omdat wij van nature kunstmatig zijn. Wij zijn ons, in tegenstelling tot planten en dieren, altijd bewust van onszelf en we zijn dus nooit 'af'. We zoeken altijd naar manieren om ons te realiseren. Vandaar taal, cultuur en technologie. Neem ons dat af en we zijn geen mens meer. In de archeologie is 'nagaan of er werktuigen vlakbij liggen' een criterium om te beoordelen of een hoopje botjes menselijk zijn. Technologische evolutie is een inherent deel van ons."
Worden wij daardoor de eerste soort die haar eigen opvolger schept?
"Ik acht die kans groot. Opvallend in de geschiedenis van de mens maar ook van atomen, steden, het brein, andere organismen en bevolkingsgroepen is dat levensvormen zich bijna altijd ontwikkelen volgens patronen waarbij ze steeds complexer worden. Dat zie je nu gebeuren onder invloed van de versmeltingstechnologieën.
"Evolutie verloopt bovendien vaak niet gradueel. Door ecologische of andere rampen, zoals een botsing met een meteoriet, kan soms plots een bepaalde niche in de biotoop opnieuw worden bezet. Niet zelden ontstaan er daarbij vele 'concurrenten'.
"Zo waren er aanvankelijk ook veel soorten mensachtigen. Het is plausibel dat zoiets zich opnieuw voltrekt en dat, door onze huidige experimenten, één specifieke 'opvolger' van de mens het overwicht krijgt: de neurologisch-digitaal aangestuurde en altijd onderling verbonden mens, de genetisch aangepaste mens of de op de mens gemodelleerde robot."
Over de digitale en neurologische evolutie schreef u onlangs ironisch: 'Geef je maar over aan Big Data, verzet is zinloos'.
"Dat was uitdagend bedoeld. Ik zie die evolutie niet als onontkoombaar. Wij zijn in staat de processen die ons mee bepalen te beïnvloeden en dus deels tegen te gaan. Voor de één is het een ideaal, voor de ander een schrikbeeld: ons brein, gekoppeld aan dat van anderen, en aan computers. Zo worden we heel slim, maar raken we onze privacy kwijt.
"Het is nu al aan de gang en het gaat hard. Amazon dankt een derde van zijn omzet aan item-to-itemfiltering, waarbij systemen voorspellen welke boeken jij wilt lezen voor je het zelf ook maar beseft. Statistische correlaties van al die gegevens die wij constant vrijgeven via de sociale media, zorgen voor die inzichten die het individu overstijgen.
"Die evolutie is geen toeval. We hebben onze cognitieve functies al vaker uitbesteed. Dankzij het schrift hebben we ons geheugen 'geoutsourced'. Met de uitvinding van de computer konden we denkprocessen uitbesteden. Denk aan een stemtest. Een volgende stap is dat globale brein. Een beetje zoals een zwerm bijen een intelligentie heeft die die van het individu overtreft. Hoe dat er uiteindelijk zal uitzien, is moeilijk te zeggen. Maar omdat er al patiënten zijn die met hun brein een computer kunnen besturen, lijkt het niet onwaarschijnlijk dat we op den duur fysiek 'ingelogd' zullen zijn, al dan niet geconnecteerd met anderen."
Vindt u dat geen schrikbeeld? "
Het idee dat ik u en u mij kan'besturen' of 'lezen' vind ik geen leuke gedachte. Het is een logisch eindpunt, maar we zijn daar nog ver van verwijderd. Een dringender valkuil is dat we de systemen waaraan we onze denkprocessen uitbesteden niet altijd kennen. Wie stelt die stemtest op en wat hoe neutraal is die instantie? Wat zijn de economische belangen? Hoezeer is mijn privacy aangetast?
"Ik wil mijn arts best mijn medische gegevens verschaffen, als dat wil zeggen dat als mij iets overkomt ik snel de juiste hulp krijg. Maar ik wil het niet als hij het aan de verzekering verkoopt. Ook gevaarlijk is dat we mensen steeds meer op basis van correlatieve patronen beoordelen. 'Jij voldoet aan die en die criteria? Dan pakken we je op want het algoritme toont dat je een terrorist bent'."
Wat zijn de instinkers van een biotechnologische evolutie? "
Zeker is dat onze voedselproductie een doorstart zal maken. We kunnen niet anders. Kweekvlees, grote insecten, gemanipuleerde gewassen die meer opbrengen, het komt er allemaal aan. De ontwikkeling van gestripte cellen, synthetische cellen en genetische manipulatie zit in een versnelling. Deze week nog zijn dankzij de synthetische biologie, die biologische bouwstenen kunstmatig namaakt, synthetische gistchromosomen gemaakt. Dat kan de aanzet zijn voor dingen als: microben maken die als minifabriekjes allerlei stoffen produceren die niet in de natuur voorkomen, zoals bestanddelen van medicijnen.
"Ook voor brandstof en energiebronnen zullen we biotechnologie moeten toepassen. Maar dan grijpen we in in complexe systemen en dat is oppassen geblazen. De impact van ggo's op de gezondheid moeten we grondig bestuderen. "
De 'verbetering' van de mens via de genetica is al even logisch, al staan we daar huiverachtiger tegenover. Uit onze hele geschiedenis blijkt echter dat we geneigd zijn onszelf te verbeteren, te perfectioneren, zeker wanneer het gaat om voortplanting en nageslacht. Dat is een van de sterkste drijfveren van de mens. Nu doen we dat door ons lichaam goed te verzorgen, door onze kinderen naar goede scholen te sturen, met lenzen, medische toepassingen. "Maar aantrekkelijker, slimmer, gezonder zijn dankzij andere ingrepen zal op den duur even verleidelijk zijn."
Wat de steeds grotere rol van robots betreft, valt toch op dat machines de mens niet echt inhalen?
"Een robot die een eitje bakt, het huishouden doet of iets nieuws bedenkt, daar zullen we nog lang op mogen wachten. Maar ze hoeven geen menselijke intelligentie te hebben om ons te kunnen overtreffen. De schaakcomputer is ons nu al de baas. In Japan rouwen mensen om kapotte gezelschapsrobotten en steeds meer robotten vervangen mensen in de industrie. De vraag is of ze ooit een echt bewustzijn kunnen hebben. Dat lijkt heel veraf. We hebben niet eens zicht op wat ons eigen bewustzijn nu in feite is. Toch werken we volop aan emotionele en intelligente robots die op ons lijken.
"Het ironische is dat we tegelijkertijd de mens steeds meer tot een geesteloze robot maken, een wezen zogezegd 'bepaald' en gedicteerd door zijn brein of zijn genen dat voortdurend data verwerkt en aan een scherm hangt. We verlagen onszelf tot een machine. In die zin zijn we al bezig de robot ons te laten overstijgen."
Jos de Mul, Van nature kunstmatig, op weg naar homo sapiens 3.0, Uitgeverij Lemniscaat, 206 p., 4,95 euro.
