Tragisch besef in Athene

‘Habermas hield een bevlogen pleidooi voor de constitutionalisering van internationaal recht. Zijn betoog ving aan bij Europa. Is het mogelijk om zonder een Europese regering te komen tot Europees recht? En op mondiaal niveau: is het mogelijk om zonder een wereldregering te komen tot internationaal recht? Normaal gesproken heb je een regering nodig om sancties af te dwingen. Als je je in Nederland niet aan de wet houdt, kan de politie je oppakken. Bij internationaal recht ligt dat lastiger, dat is veel meer gebaseerd op morele en ethisch overwegingen dan op machtsaanspraken. Maar Habermas vond het feit dat we Europese wetten hebben die boven nationale machtsaanspraken gaan en die gerespecteerd worden, een bemoedigend teken.'

‘Aan het eind van zijn verhaal – sprekend over internationale solidariteit – maakte hij nog een interessant onderscheid tussen morele en ethische afwegingen. Morele afwegingen hebben een onvoorwaardelijke verplichting, terwijl ethische – in de zin waarop hij die definieerde – meer contextgebonden zijn, bij een bepaalde gemeenschap horen. Tegenover je familieleden heb je een grotere verplichting dan tegenover vreemdelingen. Als je broer naar je toekomt en zegt: “Ik zit krap bij kas. Als ik de rekeningen niet betaal, word ik uit huis gezet.” moet je wel heel hardvochtig zijn om niet te helpen. Maar wat, vroeg Habermas, als een verre achterneef dat zegt? Wat als het een wildvreemde is? Dan voel je je zeker niet onmiddellijk verplicht te helpen. Dat trok hij door naar Europa: hoe ver strekt onze solidariteit naar andere landen in Europa? Zijn verhaal ging dus ook over het huidige Griekenland. Dat was ook onvermijdelijk, door de historische plaats en door de crisis.'

‘Ook bijzonder was dat de rector een door hemzelf geschreven toneelstuk over Arthur Schopenhauer opvoerde – dat zie ik de rector van de Erasmus Universiteit nog niet zo snel doen. Schopenhauer was zijn sleutel kwijt, stond voor zijn huis te wachtten tot de smid kwam en richtte zich ondertussen tot het publiek met een verhaal over zijn leven. Vandaaruit gaf hij een exposé over zijn filosofie. Dus hij verklaarde zijn pessimisme uit zijn biografie: het feit dat hij niet in de zaak van zijn vader had willen gaan werken maar zich daar toch toe had laten verleiden… Dat zijn vader zelfmoord had gepleegd… Dat zijn moeder het geld van de erfenis erdoorheen had gejaagd…’

U zei dat de actuele situatie, de crisis voortdurend aanwezig was. Dat gaat toch niet op voor een monoloog over Schopenhauer?
‘Nee? Je kan toch wel zeggen dat de crisis in Griekenland ook wel enige aanleiding geeft tot monologen over pessimisme! Bovendien hield de rector na het slotapplaus een felle speech over het wrange feit dat de ruimte van de publieke openbaarheid in Griekenland met de filosofen was ontstaan maar dat de Griekse overheid nu door de publieke omroep af te schaffen een radicale aanval deed op diezelfde publieke ruimte.'

‘Vaak kwam de Griekse actualiteit explicieter in de bijdragen zelf aan de orde, bijvoorbeeld als die over filosofie en de markt gingen. Interessant was ook dat de minister van Cultuur werd uitgejouwd door de Griekse aanwezigen, tijdens zijn redevoering in het Odeum van Herodes Atticus. Toen hij vertelde dat hij er trots op was dat het Athene in weerwil van de crisis gelukt was het congres te organiseren, klonk er applaus. Maar toen hij zei mee te voelen met het lijden van het Griekse volk, brak er een stevig boegeroep uit. Toen ik de Griekse studenten die naast mij zaten vroeg waarom zij zo joelden, antwoordden zij dat zij de minister een enorme hypocriet vonden. De gevolgen van de crisis zijn hoe dan ook bijzonder ingrijpend. Griekse collega’s van mij vertelden me dat hun salaris met vijftig procent was gekort.’
 
Maar u hoorde niet dat de Atheners het in deze tijden ongepast vonden om een duur filosofiecongres in hun stad te houden?
‘Iedereen die ik sprak, van de taxichauffeurs tot de Atheense bejaarden op het bankje bij de ruïnes van de Bibliotheek van Hadrianus, wist van de conferentie – de kranten maakten er uitgebreid melding van – en was er trots op. De Grieken voelen zich vernederd door Europa en klampen zich vast aan hun grootse verleden. Ik heb niemand gehoord die het congres weggegooid geld vond.’
 
Waar hebt u over gesproken?
‘Mijn lezing had als titel: “Athens, or the fate of Europe. Two faces of Greek tragedy”. Dat vanuit twee overwegingen. Ten eerste vond ik: als je als filosoof wordt uitgenodigd om te spreken in Athene, kun je er niet omheen om te spreken over Athene. Ten tweede had ik net de drukproeven gecorrigeerd van de Engelse vertaling van mijn boek De domesticatie van het noodlot. De wedergeboorte van de tragedie uit de geest van de technologie, dat binnenkort bij de State University of New York Press wordt gepubliceerd. Dus ik vond het ook een mooie gelegenheid om dat boek te promoten – en waar kon ik dat beter doen dan in Athene? Het liefst had ik mijn lezing natuurlijk gehouden in het Dionysus-theater op de helling van de Acropolis, maar dat behoorde helaas niet tot de congreslocaties.'

‘Ik sloot aan bij het essay The Idea of Europe van cultuurfilosoof George Steiner. Hij stelt dat Europa is gebouwd op twee pilaren, Jeruzalem en Athene. Daarmee doelt hij op enerzijds de joods-christelijke traditie en anderzijds de rationalistische traditie van Socrates, Plato en Aristoteles. Daar valt zeker veel voor te zeggen. Het is zelfs een beetje een open deur. Tegelijkertijd klopt het op een bepaalde manier niet. Als dit de definitie is van Europa, dan is Noord-Amerika veel Europeser dan Europa! Want ten eerste is dat veel christelijker dan het seculiere Europa. En ten tweede heeft Noord-Amerika een veel groter geloof in rationaliteit en de wetenschappelijk-technologische maakbaarheid van de wereld dan Europa.'

‘Vandaar dat ik betoogde dat die twee pijlers weliswaar definiërend zijn voor Europa, maar dat Europa daarnaast nog een derde pijler heeft die je in Noord-Amerika niet vindt: een tragische sensibiliteit, de andere zijde van Athene. Mijn punt is dat die tragische dimensie minstens net zo belangrijk is voor de identiteit van Europa als die andere twee dimensies. Die tragische uit zich niet alleen in de kunst – vanaf de Griekse tragedie tot de moderne Europese roman en film – denk ook aan de lagere kunsten, zoals de fado in Portugal (het woord is afgeleid van fatum, noodlot), maar ook in noties als mededogen met de door het lot getroffenen, solidariteit en het idee van de verzorgingsstaat. Het gaat om het idee dat het noodlot iedereen kan treffen en dat het boven individueel verantwoordelijkheid uitstijgt. In de VS ligt alle nadruk op de individuele verantwoordelijkheid, vandaar ook die enorme weerstand tegen Obama Care.'

‘Natuurlijk zit daar een andere kant aan, We hebben dat inzicht verkregen door een lange reeks oorlogen. Dat begint al met de Peloponnesische oorlog, waarin Athene en Sparta elkaar ten gronde richtten. Denk ook aan de godsdienstoorlogen, aan de wereldoorlogen, die in feite Europese burgeroorlogen waren.’
 
Was er nog discussie na afloop?
‘Ja, met name over mijn stelling dat de tragedie een typisch Europese kunstvorm is. Tragiek in de zin van tragische gebeurtenissen doet zich overal ter wereld voor. Een tragische gebeurtenis definieer ik als rampspoed die door de getroffene zelf wordt veroorzaakt. Een tsunami, een vulkaanuitbarsting, een dodelijke ziekte, het leven als slaaf kan rampzalig zijn, maar het zijn geen tragedies. Het wordt pas een tragedie als de protagonist in het verhaal het noodlot ongewild zelf voltrekt. Dat veronderstelt een minimale vrijheid. Sophie’s Choice geeft hiervan bijzonder schrijnend voorbeeld. Een arts laat een joodse moeder in Auschwitz kiezen welke van haar twee kinderen zal sterven – als ze geen keuze maakt, sterven ze alletwee. Een kind verliezen is misschien wel het ergste wat je als mens kunt overkomen. Maar te moeten kiezen welk kind zal sterven maakt dat verlies tragisch, een ondraaglijke last die je echter niet kunt afwerpen.'

‘Tragische gebeurtenissen komen overal voor, Amerika is ook tragisch in de zin dat het tragische gebeurtenissen veroorzaakt, denk aan Irak, Vietnam. Maar wat daar ontbreekt is een besef van de tragiek die men zelf veroorzaakt. “We’re going to bring democracy to Iraq”. Het resultaat: vele tienduizenden doden.'

‘Dan is er nog een derde laag: dat tragische besef in een kunstvorm naarbuiten brengen, zoals de Grieken dat deden in de tragedie. Aeschylus beschrijft in De Perzen de oorlog tussen de Perzen en de Grieken. Hij beschrijft die door de Grieken gewonnen oorlog niet triomfantelijk, maar zoals die wordt beleefd door de moeder van de Perzische leider Xerxes, die te horen krijgt dat haar zoon met zijn leger is afgeslacht. Wanneer we bedenken dat Aeschylus zelfs als soldaat meevocht in die oorlog, dan is dat een ongelooflijke daad van inleving in de ander. Ongeveer vergelijkbaar met Bush, die het verdriet van de moeder van Osama Bin Laden beschrijft, nadat haar zoon is doodgeschoten.
‘Dus mijn punt is: tragische gebeurtenissen komen overal voor. Tragisch besef is al uitzonderlijker, christenen of moslims hebben dat niet –alles wat geschiedt is de wil van god. Dat besef tot uitdrukking brengen in een sublieme kunstvorm is helemaal uniek.'

‘Na afloop van mijn verhaal was de eerste vraag: bestaat de tragedie als kunstvorm wel alleen in Europa? Interessante vraag. Twee jaar geleden heb ik voor een zomerschool van promovendi filosofie en literatuur in Jinan een serie lezingen gehouden over de tragedie, toegespitst op de vraag: bestaat er ook tragische kunst in China? Het merendeel van de studenten vond dat dat niet het geval was, hoewel er Chinese verhalen zijn die wel in de buurt komen, zoals Sneeuw in juni (Liùyuè Xuě, over een jonge vrouw die valselijk wordt beschuldigd en ter dood gebracht). In de discussie in Athene kwamen verschillende opvattingen naar voren. Het hangt er uiteraard ook vanaf hoe je tragedie definieert. Als je de nadruk legt op de vorm – proloog, vijf bedrijven, afgewisseld met koorzang in een verheven dialect et cetera – dan is de tragedie een lokaal Atheens verschijnsel, dan kun je zelfs niet zeggen dat het een Europees fenomeen is. Maar als je de tragedie breder definieert, zoals ik het doe: noodlot dat door de protagonist zelf wordt veroorzaakt, dan kun je ook veel moderne Europese romans, die van Michel Houellebecq bijvoorbeeld, en Europese films, zoals recent Jagten, er ook toe rekenen. Natuurlijk moet je in het licht van de globalisering nuances aanbrengen. We hebben veel interculturele uitwisseling, en een Amerikaanse regisseur als David Lynch is Europeser dan Europese regisseurs die Hollywood comedy’s maken. En de Amerikanisering van Europa vindt ook plaats in de gezondheidzorg, die steeds meer Amerikaanse trekken gaat vertonen. ‘Europa’ is dus niet zozeer een geografisch gebied als wel een bepaald idee. In de typisch Amerikaanse film heb je altijd good guys and bad guys. In het tragische genre valt de grens tussen goed en kwaad vaak juist nauwelijks te trekken. Als idee kun je het tragische Europa dus wel degelijk onderscheiden van de Amerikaanse en de Aziatische wereld.’
 
En vanuit dat tragische kon u ook goed aansluiten bij de actualiteit?
‘Precies. Mijn lezing vormde in zekere zin een mooie opmaat tot die van Habermas, die ook in de zaal zat. Europa speelt de afgelopen jaren een grote rol in zijn werk, wat waarschijnlijk de reden was dat hij naar een lezing over het tragische Europa kwam luisteren.'‘Sinds de lezing kan ik natuurlijk niet meer stuk in Athene. Ik weet niet of ik iedereen overtuigd heb, maar de Grieken klapten in ieder geval hun handen stuk. Bij Nederland denken ze doorgaans aan De Jager en Dijsselbloem. Als een Nederlandse filosoof dan uiteen komt zetten dat de Griekse tragedie definiërend is voor de Europese identiteit, dan is dat reden voor een feestje. In het Symposium stelt Socrates, nadat hij ter dood is veroordeeld, een alternatieve straf voor. Zelf vindt hij dat het gepaster zou zijn hem vanwege zijn verdiensten voor Athene voor de rest van zijn leven een gratis lunch te geven. Die dag sleepte ik in de wacht wat Socrates nooit is gelukt: een gratis lunch op kosten van de Atheense gemeenschap.’