Sander Heijne, Jonathan Witteman. Alle creatievere taken blijven het domein van de mens. (Interview met Brian Berkouwer, Han Huisman, Klaas Mulder en Jos de Mul). Volkskrant, 10 oktober 2014.
Niemand weet hoe een werknemer na de robotrevolutie zijn geld gaat verdienen. Het is de vraag in hoeverre nieuwe technologieën banen scheppen dan wel vernietigen.
De voormalige receptioniste van printerleverancier Ricoh is tegenwoordig verantwoordelijk voor de zachte, menselijke cultuur binnen de organisatie. Ze is formeel aangesteld om de samenhang tussen de in- en uitvliegende changemanagers en techneuten te bewaren. Bezoekers en potentiële klanten van de firma worden door haar ontvangen met verse cappuccino en een brede glimlach. Voor het geval u het begrip changemanager nog niet kent: bij Ricoh is Alex Hoosemans er een van. Hij helpt organisaties en hun medewerkers in de transitie naar een andere manier van werken. Changemanagers adviseren bedrijven hoe ze kunnen overschakelen naar digitaal en geautomatiseerd werken.
Het zijn zomaar twee voorbeelden van beroepen en functies die zijn ontstaan als gevolg van de opmars van automatisering. 'De robotisering van banen die we nu kennen creëert ruimte om werknemers vrij te maken om onvermoede behoeftes van werkgevers en klanten te vervullen', zegt personeelsbaas Brian Berkouwer van Ricoh. Toen het bedrijf de eenvoudige administratieve taken die voorheen werden uitgevoerd door de receptioniste automatiseerde, besloot de directie de receptionist niet te ontslaan maar een taak te geven die geen robot kan invullen: het creëren van de juiste sfeer binnen het bedrijf.
En zo zullen veel meer beroepen geleidelijk veranderen, voorspelt Berkouwer. Als robots onze huizen schoonmaken, zullen we onze schoonmakers blijven betalen om voor een paar tientjes per week andere andere klussen van ons over te nemen. Machines kunnen repeterende taken uitvoeren, maar mensen zijn creatief. Berkouwer kan het weten, onder druk van de oprukkende automatisering transformeert Ricoh van een leverancier van printers nu tot een aanbieder van virtuele kantoorruimte en digitaal documentbeheer.
Minister Lodewijk Asscher van Sociale Zaken markeerde het aanbreken van het robottijdperk onlangs met zijn voorspelling dat er in de toekomst door toedoen van robots wellicht niet meer voor iedere Nederlander betaald werk zal zijn. Asscher vroeg de Sociaal-Economische Raad donderdag met een advies te komen over de gevolgen van technologische vooruitgang voor de arbeidsmarkt.
Nostradamussen
"Dankzij robots ontstaan er straks volop nieuwe banen"
Wie precies wil weten hoe een werknemer na de robotrevolutie zijn geld gaat verdienen, kan hier stoppen met lezen. Niemand weet het. Ook de Volkskrant heeft helaas geen Nostradamussen rondlopen op de redactie. Toch is er reden voor voorzichtig optimisme, blijkt uit een rondgang langs denkers over de gevolgen van robotisering voor de arbeidsmarkt. 'Dankzij robots ontstaan er straks volop nieuwe banen', zegt directielid Han Huisman van arbeidsbemiddelaar ManpowerGroup Nederland. 'We weten alleen nog niet wat die nieuwe banen zijn.'
Toegegeven, uit de mond van een vertegenwoordiger van de uitzendbranche klinkt dat misschien niet heel overtuigend. Uitzendbureaus hebben even weinig belang bij een wereld zonder banen als vissers bij een wereld zonder gewervelde dieren met kieuwen. Maar Huisman heeft de geschiedenis aan zijn zijde als bewijsmateriaal. Beroepsgroepen die worden weggevaagd door nieuwe technologieën zijn van alle tijden. Zo telde Nederland in de jaren zestig nog ruim 50 duizend typistes, ofwel 5,5 procent van de toenmalige vrouwelijke beroepsbevolking. De typistes dankten hun bestaansrecht aan hun vermogen relatief snel documenten over te kunnen tikken en het onvermogen van kantoorklerken om zelf een typemachine te bedienen. Kantoorpersoneel werkte tot de opkomst van de computer vaak met pen en papier om de schrijfsels door de typeafdeling te laten verwerken tot keurige brieven en rapporten.
Toen de eerste stencilmachines en computers hun intrede deden in kantoren schetsten doemdenkers inktzwarte scenario's over het toekomstperspectief voor werkende vrouwen. De angst werd mede gevoed door de voorspelling van een bedrijfsleider van de toenmalige AMRO-bank. Door het verdwijnen van de functie van typiste zouden er binnen vijf jaar geen vrouwen meer werkzaam zijn bij de bank. Van de onheilstijding van toen is niets terechtgekomen. Het beroep van typiste is weliswaar in een tijdsbestek van tien jaar vrijwel volledig weggevaagd, de bedrijfsleider van de bank en de bonden voorzagen destijds niet welke nieuwe banen de computer zou scheppen.
Mede dankzij computers konden banken hun waaier aan financiële producten en diensten vanaf de jaren tachtig sterk uitbreiden. De banken profiteerden eveneens van de economische groei door computers bij andere bedrijven. Meer mensen klopten aan voor een hypotheek, bedrijven wilden meer krediet. Dat pakte niet altijd even goed uit voor de economie, heeft de kredietcrisis laten zien, maar er werden wel veel banen mee gecreëerd. Banken hebben dankzij de opkomst van de computer een periode van ongekende groei doorgemaakt waarvan vrouwen als geen ander hebben geprofiteerd.
Nieuwe welvaartsprong
"Zonder India waren Liverpool en Manchester kleine provinciesteden gebleven"
Het zal dit keer niet anders gaan, verwacht Huisman. De arbeidsbemiddelaar ziet robotisering bovenal als kans voor een nieuwe welvaartsprong. Mits werknemers bereid zijn flexibel te reageren op de opkomst en ondergang van beroepen, voorziet Huisman geen massawerkloosheid. 'Aan Darwin wordt de uitspraak toegeschreven dat niet de slimste of de sterkste soorten overleven, maar de soorten die zich het best kunnen aanpassen aan veranderingen.' De theorie gaat ook op voor de arbeidsmarkt, zegt Huisman. Robots nemen routinematig werk over, maar creatievere taken blijven het domein van de mens. 'Zelfs wij hebben geen idee wat voor nieuwe banen er over drie jaar ontstaan', zegt Huisman. 'Maar werknemers die zich blijven ontwikkelen en zich bewust zijn van hun talenten zullen altijd in staat zijn die nieuwe banen in te vullen.'
We struikelen misschien nog niet over de voorbeelden van nieuwe soorten werkgelegenheid, maar ze zijn er wel. Het Amsterdamse Booking.com, een van de grootste hotelsites ter wereld, telt inmiddels 8.000 werknemers. Of neem het Heiloose bedrijf Picturae, dat nu 150 mensen in dienst heeft voor het scannen, digitaliseren en daarmee beter toegankelijk maken van allerlei cultureel erfgoed. In september tekende Picturae een contract voor 1,6 miljoen dollar met het Amerikaanse Smithsonian instituut, bekend van het National Museum of Natural History en vele andere musea rond The Mall in Washington. Picturae gaat meer dan 590 duizend objecten digitaliseren voor het Smithsonian.
Filosoof Klaas Mulder deelt het optimisme over nieuwe banen evenwel niet. In zijn boek Pakkenproletariaat beschrijft hij hoe eerdere golven van banencreatie in het westen vooral mogelijk werden gemaakt dankzij koloniale expansie en oorlog. 'De stoommachine en de lopende band konden functioneren dankzij een nieuwe ronde van koloniale expansie. Zonder India waren Liverpool en Manchester kleine provinciesteden gebleven.' De werkloosheid van de jaren dertig werd pas verholpen door de Tweede Wereldoorlog. In het in puin geschoten Europa van na de oorlog was er werk genoeg, schrijft Mulder.
Nu kolonialisme en oorlogsvoering hebben afgedaan als 'arbeidsmarktprikkels' is het de vraag of er wel genoeg nieuwe banen zullen worden gecreëerd om het banenverlies door technologie te compenseren, zegt Mulder. Hij vreest dat we de werkgelegenheid kunstmatig op peil zullen proberen te houden door ons diep in de (staats)schulden te steken. 'De dienstensector groeide niet door de vraag naar diensten maar door de beschikbaarheid van geleend geld. We kunnen denken dat nieuwe schuldenopbouw verlossing voor de arbeidsmarkt kan brengen. Maar lenen kost geld. Alleen al het woord 'kredietcrisis' zou toch duidelijk moeten maken dat het aangaan van nieuwe leningen om banen te redden geen zin heeft.'
Nanorobots
"Zoals er in de 18de en 19de eeuw een mechanische revolutie was, zo maken we nu een biotechnologische revolutie mee"
De mensheid heeft juist nog alle ruimte om te expanderen, denkt hoogleraar wijsgerige antropologie Jos de Mul. Wellicht niet meer op wereldomvattende, maar wel op microscopische schaal. Hij noemt nanorobots als voorbeeld: robots waarvan de onderdelen slechts een nanometer groot zijn, oftewel één miljoenste van een millimeter. Wetenschappers ontwikkelen bijvoorbeeld nanobots om in het menselijk lichaam kwaadaardige kankercellen aan te vallen, of om beschadigd orgaanweefsel te repareren. En dankzij de synthetische productie van voedsel kunnen we nu ook op microschaal voedsel produceren. 'Zoals de landbouwrevolutie een intensiever gebruik van de aarde mogelijk maakte, zo helpen nanorobots om de vierkante millimeter effectiever te benutten.'
'De mens begon als jager-verzamelaar, wat een zeer extensieve manier van leven was: hij had een groot gebied nodig om in zijn voedsel te voorzien. Na verloop van tijd, toen de mens zich grotendeels over de aarde had verspreid, stuitte deze levenswijze op haar grenzen en ontstond de landbouw, een veel intensievere manier om voedsel te telen. Dat leidde tot een enorme culturele transformatie, met onder meer de opkomst van het schrift. Vanaf de Middeleeuwen begon de landbouw op zijn grenzen te stuiten. De bevolking werd zo groot dat de landbouw het niet meer kon bolwerken. Een misoogst resulteerde in massale sterfte. Uiteindelijk zorgde de Industriële Revolutie weer voor een grote intensivering van de voedselproductie. Maar nu zijn we inmiddels met 7 miljard mensen en bereiken we opnieuw een situatie waarin we op onze grenzen stuiten. We zullen nieuwe manieren moeten ontwikkelen om brandstof en voedsel te produceren.'
Deze transformatie zal een hoop banen mogelijk maken op het gebied van kunstmatige intelligentie en biotechnologie, denkt De Mul. 'De biotechnologie heeft op dit moment alle andere natuurwetenschappen voorbij gestreefd qua hoeveelheden geld en studenten die ernaartoe gaan. Zoals er in de 18de en 19de eeuw een mechanische revolutie was, zo maken we nu een biotechnologische revolutie mee.'
Geen benul
'Mijn zoon heeft een robotstofzuiger, zo'n rondrijdende damsteen in grootformaat. De robotstofzuiger is ook al enigszins zelflerend. Door sensoren leert hij waar meubels staan. Als je de meubels verplaatst, past hij zich aan. Het is nog een heel primitieve vorm van leren natuurlijk. Vooral als robots ooit aan het sociale verkeer gaan deelnemen, zullen ze moeten leren van hun ervaringen. Daarvoor heb je experts in ict en kunstmatige intelligentie nodig om de robots als het ware op te leiden.'
Hoeveel werknemers straks daadwerkelijk hun brood verdienen als robotinstructeur laat zich moeilijk raden. Net zoals futurologen aan het begin van de 20ste eeuw geen benul hadden van het aantal banen dat de ontluikende auto-industrie later die eeuw zou creëren. Economen Thor Berger en Carl Frey berekenden dat in de Verenigde Staten slechts 0,5 procent van de werkenden een beroep uitoefent dat tien jaar geleden nog niet bestond, zoals appbouwer of redacteur sociale media.
"Zonder robots kunnen wij de concurrentie met landen met lagere lonen nooit winnen"
Het onderzoek van Berger en Frey doet vermoeden dat het zo niet zo'n vaart loopt met de nieuwe banen door de technologie, maar het zijn niet alleen de nieuwe beroepen die profiteren van automatisering. Postbedrijf PostNL leek vijftien jaar geleden ten dode opgeschreven. De briefpost zou uiteindelijk volledig worden vervangen door e-mail, maar dankzij de opkomst van webshops bloeit de pakkettendienst van de voormalige staatsposterijen als nooit tevoren. Ook andere arbeidsintensieve sectoren als het onderwijs, de zorg en horeca hebben de afgelopen decennia met graagte het door automatisering overtollig geworden personeel uit de maakindustrie geabsorbeerd.
'Toen wij in 1982 de eerste robots in de fabrieken van VDL zetten werd ons ook verweten dat het ten kosten zou gaan van werkgelegenheid', zegt Carolien van der Leegte van VDL Nedcar. De stelling van het Brabantse familiebedrijf was, en is, dat de inzet van robots bij productiebedrijven in Nederland leidt tot banengroei. 'Zonder robots kunnen wij de concurrentie met landen met lagere lonen nooit winnen', aldus Van der Leegte. Sinds de overname van Nedcar door VDL heeft het bedrijf de Limburgse autofabriek uitgerust met duizend nieuwe robots. Op het moment van de overname telde het bedrijf 1.450 werknemers, dit zijn er nu 2.606.
SER geeft advies over robotisering
Het kabinet heeft de Sociaal-Economische Raad om een advies gevraagd over de gevolgen van technologische vooruitgang voor de arbeidsmarkt. Minister Lodewijk Asscher (Sociale Zaken, PvdA) heeft dat donderdag geschreven aan de kersverse SER-voorzitter Mariëtte Hamer. Met de vraag om het SER-advies zinspeelt het kabinet opnieuw op de mogelijke nadelige effecten van computers, robots en andere technologie op de werkloosheid. Asscher waarschuwde vorige week in een toespraak al voor de gevolgen van automatisering voor de werkgelegenheid van de toekomst. Hoewel hij onderstreepte dat de angst voor technologische werkloosheid in het verleden nooit is bewaarheid, waarschuwde hij dat veel mensen door automatisering zonder werk zouden kunnen komen te zitten. De SER moet volgens Asscher advies geven over hoe het onderwijs moet inspelen op de veranderingen op de arbeidsmarkt door technologische vooruitgang.
