Jos de Mul. Eliminatie Fortuyn onvermijdelijk? NRC Handelsblad. Opinie. 3 mei, 2012, p. 16.
Was de uitschakeling van de messiasfiguur Pim Fortuyn niet onvermijdelijk? Wie het verbod op discriminatie wil afschaffen, ruilt de politiek in voor de burgeroorlog, stelt Jos de Mul.
Op 6 mei 2012 zal het tien jaar geleden zijn dat Pim Fortuyn op brute wijze werd vermoord door milieuactivist Volkert van der Graaf. Vriend en vijand zijn het er over eens dat de 'Fortuyn-revolte' de Nederlandse politiek diepgaand heeft beïnvloed. Over de vraag wat die invloed precies is geweest en hoe we die dienen te waarderen, lopen de meningen echter sterk uiteen. Is het 'gedachtegoed van Pim' vooral gelegen in de inhoudelijke thema's die hij agendeerde (immigratie en integratie, islamisering, Nederlandse identiteit, criminaliteit, de kloof tussen politiek en burgers) of komt het veeleer tot uitdrukking in de populistische stijl waarmee Fortuyn politiek bedreef, en die de Nederlandse politiek sindsdien domineert?
Zo mogelijk nog minder overeenstemming over de vraag hoe we de spectaculaire politieke opkomst van Fortuyn moeten verklaren en waarderen. Gaf hij een stem gaf aan het ongenoegen dat door de politieke elite van het land decennialang was genegeerd? Was hij een 'nationale Pietje Bell' die straffeloos allerlei kattenkwaad mag uithalen omdat hij in de grond genomen een gouden hartje heeft? Of was het succes van de 'politieke dandy' Fortuyn een symptoom van de individualistische en hedonistische massacultuur die zich in de traditionele en nieuwe media breed maakt?
Een mogelijk antwoord op deze vragen is te vinden in Fortuyns messianistische beschouwingen in zijn boek De verweesde samenleving (1995). In dit - volgens de ondertitel - 'religieus-sociologische traktaat' bespreekt Fortuyn 'de destructie van de Wet van de vader'. Met die psychoanalytische formule doelt hij niet alleen op de secularisatie, die in de westerse cultuur, Nederland voorop, heeft geleid tot een ondermijning van religie en religieuze autoriteiten, maar ook op de ondermijning van politieke autoriteit, die volgens hem vooral sinds de door studentenprotest, feminisme en seksuele bevrijding gekenmerkte antiautoritaire jaren zestig zijn beslag heeft gekregen. Het is "de erfzonde van de babyboomers, mijn generatie dus". Volgens Fortuyn zijn de problemen waarmee de huidige samenleving kampt het gevolg van deze destructie van de Wet. We horen hier een echo van wat in de negentiende eeuw al werd voorspeld door Dostojevski en Nietzsche: als God dood is, is alles geoorloofd en komt de cultuur in de greep van het nihilisme. De samenleving, zo concludeert Fortuyn, "is er een geworden van wezen, zonder leiding, zonder geborgenheid, zonder doel".
De oplossing die hij in zijn boek schetst is een terugkeer van de Vader, 'in het gezin, op school, de vereniging, in de buurt, in de bedrijven en de instellingen en ten slotte in het publieke domein'. Fortuyn beschrijft deze nieuwe leider in politiek-religieuze termen als een Mozes die het volk leidt naar het beloofde land. De laatste zin van het boek maakt duidelijk wie deze rol zal moeten gaan spelen: 'Ik ben gereed. U ook? Op weg naar het beloofde land'.
De messianistische rol, zo merkte de theoloog Coen Wessel al enkele maanden voor de moord op, was Fortuyn op het lijf geschreven. Niet alleen bezat hij de benodigde charisma, maar hij voelde ook een diep roepingsbesef en speelde de rol van martelaar – in geen enkele politieke partij welkom en door Jan Nagel verraden – met verve. Het verklaart ook iets van de emotionele, bijna religieuze verering die Fortuyn reeds bij zijn leven ten deel viel. De politieke Messias wordt niet in de eerste plaats gevolgd om de inhoud van zijn plannen, maar omdat hij belooft het paradijs hier en nu te realiseren.
Volgens Freud zijn de hedendaagse leiders van de massa te beschouwen als een reïncarnatie van de Oervader. Aanknopend bij een idee van Darwin, gaat Freud er in zijn 'just-so-story' vanuit dat de primitiefste vorm van de menselijke samenleving bestond uit een oerhorde die op despotische wijze werd geleid door de alfaman, dat wil zeggen de man die het hoogste in de rangorde van de horde staat. Een dergelijke oervader oefende als een despoot macht uit over de horde. Hij hield van niemand behalve zichzelf, van de anderen hield hij alleen voor zover ze zijn behoeften dienden.
De figuur van de oervader fascineert volgens Freud, omdat de massavorming in onze eigen tijd begrepen kan worden als een terugkeer van de Oervader. Juist in een 'verweesde' samenleving als de Nederlandse, waarin krachtige 'vaderfiguren' ontbreken of niet langer serieus worden genomen, bestaat er een sterk onbewust want onderdrukt verlangen naar het herstel van een dergelijke autoriteit. Zeker in tijden waarin de polderhorde van buitenaf wordt bedreigd door allochtone indringers! Een dergelijke roep om een sterke leider in tijden van crisis is van alle tijden en vindt juist in de democratie, waar het volk het voor het zeggen heeft, een gewillige uitlaatklep. Reeds in de klassieke democratie Athene greep de demagogische leider Kleon de macht zodra de vijandige horden uit Sparta voor de poort stonden.
Volgens Freud liep het met de Oervader slecht af, omdat de zonen vroeg of laat tegen hem in opstand kwamen. Nadat zij de oervader hadden vermoord, brak een strijd van allen tegen allen uit, totdat een van de zoons zich die rol toe-eigende. De overgang naar de beschaving vond pas plaats nadat de zonen na de zoveelste moord besloten deze cirkel van geweld te doorbreken door het instellen van het verbod op het doden van clanleden en het incestverbod.
Het messianistische populisme is een van de opvallende uitingsvormen van de terugkeer van de Oervader en ook het scenario lijkt zich te herhalen. In het licht van de unheimliche mythe van de oerhorde dringt zich de ongemakkelijke vraag op of de uitschakeling van de messianistische Fortuyn niet onvermijdelijk was. Wie door het uitspreken van de wens het eerste artikel van de grondwet, dat discriminatie verbiedt en daarmee een van de pijlers is waarop de democratische rechtsstaat berust, af te schaffen, zoals Fortuyn deed in op 9 februari 2002 door de Volkskrant gepubliceerd interview, die kondigt in feite de 'politieke natuurtoestand' af en ruilt daarmee de jure de politiek in voor de burgeroorlog. Daarmee zette Fortuyn de schop in de dijk die de politieke polder tegen het natuurgeweld beschermt. Natuurlijk wil ik niet beweren dat het onvermijdelijk was dat Fortuyn fysiek werd vermoord. En nog veel minder zou ik die moord willen verdedigen. Maar dat het uitroepen van de politieke natuurtoestand onvermijdelijk enige vorm van symbolisch of reëel geweld oproept, ligt hoe dan ook in een dergelijke, de rechtstaat opschortende daad zelf besloten. Het symbolische geweld kwam van Leefbaar Nederland, dat Fortuyn naar aanleiding van het interview afzette als leider. De moord in het Mediapark was de barbaarse herbevestiging van de symbolische moord die reeds had plaatsgevonden.
Na de moord op Fortuyn zagen we hoe in de LPF de politieke zonen van Fortuyn elkaar 'de tent uitvochten' en ook in de PVV zijn de zonen inmiddels in opstand gekomen tegen Wilders. Populistische leiders spelen een gevaarlijk spel. Ze spelen weliswaar het democratische spel mee, maar tegelijkertijd morrelen ze aan de grondvesten van de rechtsstaat. Na Fortuyn heeft vooral Wilders het democratisch-populistische dubbelspel vervolmaakt. Enerzijds als gedoogpartner daadwerkelijke invloed uitoefenen op het regeringsbeleid, anderzijds de populistische kaart van stigmatisering en discriminatie ten volle uitspelen. De afgelopen weken is echter gebleken dat ook Wilders deze spagaat niet heeft kunnen volhouden.
Het populisme lijkt op een tweesprong te staan. Het kan, zoals de Leefbaar Rotterdam heeft gedaan, zich voegen in de politieke orde en kiezen voor het alledaagse politieke geploeter en kleine stapjes vooruit, of alle kaarten zetten op de populistische ondermijning van die orde. Voor die laatste optie lijkt Wilders nu te hebben gekozen.
Karl Marx heeft eens opgemerkt dat alle gebeurtenissen zich in de geschiedenis tweemaal voordoen, de eerste keer als tragedie, de tweede keer als klucht. Het lijkt erop dat de tragische moord op Fortuyn en de ondergang van de LPF nu zijn kluchtige reprise krijgt in de desintegratie van de PVV. Misschien vinden de gebeurtenissen de tweede keer als een klucht plaats, oppert Marx, omdat we dan met een gelukkig gevoel afscheid te kunnen nemen van dat wat zijn tijd heeft gehad.
Maar daar gaat dus wel een gruwelijke tragedie aan vooraf. Misschien is het inzicht in de unheimliche dimensie van het politiek messianisme wel de belangrijkste les die we uit Fortuyns politieke wedervaren kunnen leren. Radicale messianistische utopieën leiden niet zelden tot radicale teleurstelling, zo niet erger. Dat Fortuyn zijn boodschap 'aan het volk van Nederland' met zijn leven heeft moeten betalen, is een blijvende schandvlek in de vaderlandse geschiedenis. Alleen al om die reden dienen we zijn dood met gepaste eerbied te herdenken.
Jos de Mul publiceerde over Fortuyn en Wilders Paniek in de polder. Polytiek en populisme in Nederland. Zoetermeer: Klement, 2011.
