Jos de Mul. De domesticatie van het noodlot, in: P. van Tongeren (red.), Het lot in eigen hand, Baarn: Gooi en Sticht, 34-57.

Jos de Mul. Draadloze verbeelding. Een virtuele blik in de toekomst van de beeldende kunsten, in: A.C. Zijderveld (red.), Kleine geschiedenis van de toekomst. 100 thesen over de westerse samenleving op weg naar de eenentwintigste eeuw,Kampen: Kok Agora, 1994, 44-51.

Jos de Mul. Gadamers filosofische hermeneutiek. In: S.G. Steenstra (red.). Het ware, het goede en het schone. Een inleiding in de filosofie, Heerlen: Open Universiteit, 1994, 139-199.

Jos de Mul. Landschaft in Sicht / Visies op het landschap. In: F.-A. Hettig en Th. Meyers zu Slochteren (red.), Verwantschaften Düsseldorf/Rotterdam, Catalogus expositie Kunsthal Rotterdam 8.4-16.5 1993, Rotterdam 1993, 12-35.

Jos de Mul. Mark Manders in conversation with Jos de Mul. In: J. Brand, C. de Muynck, Valerie Smith (ed), Sonsbeek '93, Arnhem 1993, 281-292.

Jos de Mul. Landschaft in Sicht / Visies op het landschap. In: F.-A. Hettig en Th. Meyers zu Slochteren (red.), Verwantschaften Düsseldorf/Rotterdam, Catalogus expositie Kunsthal Rotterdam 8.4-16.5 1993, Rotterdam 1993, 12-35.

Jos de Mul. Ecologische crisis en esthetische ervaring. In: K. Boersma, G. Dinsbach en B. Oostra (red.), Beeld van de natuur - natuur van het beeld. De relatie van de beeldende vakken met natuur- en milieu-educatie, Enschede: Instituut voor Leeplanontwikkeling, 1993, 7-16.

Jos de Mul. Schelling en het onvoltooide project van de Romantiek. In: H.A.F. Oosterling en A.W. Prins (red.), Filosofie en kunst 1. Van Plato tot Nietzsche: acht inleidingen in de esthetica, Rotterdamse filosofische Studies, Rotterdam 1992, 67-81.

Jos de Mul. Tussen kunst en wetenschap. Dilthey en de historische biografie. In: B. Toussaint en P. van der Velde (red.), De historische biografie, Kampen: Kok Agora, 1992, 33-49.

Jos de Mul, J. van Nispen, A.W. Prins, J. Sperna Weiland en D. Tiemersma.Philosophy. In: B.R. Clark en G.R. Neave (eds.), The Encyclopedia of Higher Education, Volume IV, Oxford (Pergamon Press) 1992, 2039-2048.

Peter van Houten, Jos de Mul, Geer Pouls en Joseph Semah. Beelden van de eindigheid. In: T. Verbeeten, L. Holleman, G. Verschoor, F.E. van der Weide, J. van Doorn (red.), Denken en beelden, Arnhem 1992, 93-108.

Jos de Mul. De filosofische zin van film. Reflecties rondom Godards Je vous salue Marie. In: S. de Bleeckere (red.), Zin in Beeld. Identiteit en zingeving in hedendaagse films, Baarn: Gooi en Sticht, 1992, 33-54.

Jos de Mul, Dichter na de dood van God. In: Wiel Kusters (red.) ‘In een bezield verband’. Nederlandse dichters op zoek naar zin. Baarn: Gooi en Sticht, 1991, 264-286.[1]

     ik zeg dus niet meer dan dan
wat ik zeg, dat
wat ik niet zeg inbegrepen

Gerrit Kouwenaar

In de poëzie van Gerrit Kou­we­naar laten zich twee thema’s onderscheiden die, ofschoon ze op het eerste gezicht niet veel met elkaar te maken lijken te hebben, bij nadere beschouwing ten nauwste zijn verbonden. Het eerste, vaak genoemde thema betreft het auto­no­me karak­ter van Kou­we­naars poëzie: veel van zijn ge­dichten handelen over de taal en over het dich­ten zelf. Het tweede the­ma in Kou­we­naars poëzie is minder opval­lend, maar speelt daarin m.i. toch een bijzon­der funda­mentele rol. Het is - in Nietz­sches woorden - het besef van ‘de dood van God’.

Jos de Mul. Implicaties van Parsons' theorie van de esthetische ontwikkeling voor de kunstzinnige vorming. In: P. van Engelen, A. Kramer en P. Quelle (red.), Op vleugels en krukken. Over de kwaliteit van de kunstzinnige vorming in het basisonderwijs, Enschede/Utrecht (Instituut voor Leerplanontwikkeling/Landelijk Ondersteuningsinstituut Kunstzinnige Vorming) 1991, 37-56.

Jos de Mul. Sporen. Over het werk van Henck van Dijck. In: Henck van Dijck. Catalogus Gemeentemuseum Arnhem, Arnhem 1991, 7-16.

Jos de Mul. History and Pluralism. Plessner: a postmodernist avant la lettre?. In: J. van Nispen en D. Tiemersma (eds.), The Quest for Man. The topicality of philosophical anthropology, Assen: Van Gorcum, 1991, 47-51.

Jos de Mul. Is there a future for anthropocentrism?. In: J. van Nispen en D. Tiemersma (ed.), The Quest for Man. The topicality of philosophical anthropology, Assen (Van Gorcum) 1991, 187-191.

Jos de Mul. The Art of Forgetfulness. Schopenhauer and contemporary repetitive music. In: R. Woodfield (ed.) XIth International Congress in Aesthetics. Sixty-four selected papers, Nottingham 1990, 143-146.

Jos de Mul. Fenomenologie en hermeneutiek - Tussen modernisme en postmodernisme. In: Comenius. Wetenschappelijk tijdschrift voor democratisering van opvoeding, onderwijs, vorming en hulpverlening, nr. 37 (1990), 81-90.

Jos de Mul. Waarom esthetische opvoeding, waarom literatuuronderwijs? in: W.A.M. de Moor (ed.), Stiefkind en Bottleneck. De Toetsing in het literatuuronderwijs, Nijmegen (Uitgave Vakgroep Algemene Kunstwetenschappen) 1990, 47-56.

Wanneer men het thema toetsing ter sprake brengt, stuit men vroeg of laat op de vraag naar het waarom van het literatuuronderwijs. Als we deze waaromvraag stellen, vragen we om een rechtvaardiging van het literatuuronderwijs. We vragen in zo'n geval naar de redenen die ons ingeven om tijd en aandacht en dat betekent in onderwijspolitieke termen dus ook steeds geld, te besteden aan het literatuuronderwijs.

Met betrekking tot het literatuuronderwijs laten zich globaal twee typen rechtvaardiging on­derscheiden, die ik zou willen aanduiden als instrumentele en intrinsieke vormen van recht­vaardiging.

In het geval van een instrumentele rechtvaardiging wordt het literatuuronderwijs niet opge­vat als een doel op zich, maar als een instrument voor een verdergelegen doel. Bijvoor­beeld ten behoeve van de bevordering van de leesvaardigheid of, in geval het gaat om lite­ratuuronderwijs in een vreemde taal, ten behoeve van de bevordering van de beheersing van deze taal.

Indien we daarentegen spreken over een intrinsieke rechtvaardiging van het literatuuron­derwijs, hebben we het over de rechtvaardiging van het literatuuronderwijs als doel op zich. In dat geval zal de aandacht in de rechtvaardiging zich vooral richten op de esthetische dimensie van het literatuuronderwijs. De vraag naar de rechtvaardiging van het literatuuronderwijs wordt dan opgevat als een deel van de vraag naar de rechtvaardiging van de esthetische opvoeding.

In mijn bijdrage wil ik speciaal op deze laatste vorm van rechtvaardiging van het litera­tuuronderwijs ingaan: op de rechtvaardiging van het literatuuronderwijs als onderdeel van de esthetische opvoeding. Daarmee begeef ik mij, om ten minste twee redenen op glad ijs. In de eerste plaats vooronderstelt een rechtvaardiging van de esthetische opvoeding een heldere opvatting van wat esthetische opvoeding eigenlijk is. Als we ons echter naar de pe­dagogische literatuur wenden om ons hieromtrent nader te oriënteren, is deze helderheid ver te zoeken. Betty Redfem, een vooraanstaande auteur op het gebied van de esthetische op­voeding, vatte de stand van zaken in haar onlangs gepubliceerde inleiding in de esthetische opvoeding als volgt samen: 'Het is wellicht niet overdreven te stellen dat er noch in de op­voedkundige praktijk, noch in de opvoedkundige theorie meer verwarring bestaat dan over esthetische opvoeding. Een groot deel van wat hierover in de literatuur is te vinden, en dat geldt <K)k en niet in de laatste plaats voor officiële rapporten en onderzoeken, is vititj’, van misverstanden en ongerechtvaardigde vooronderstellingen doortrokken, en soms /.onder meer nonsens' (Redfern 1986, 1).

Zelfs indien we met betrekking tot de pedagogische literatuur over de esthetische opvoeding kans zien het kaf van het koren te scheiden, dan blijft de situatie bijzonder verwarrend. Wat na een moeizame schifting overblijft zijn een aantal, op zichzelf coherente en plausibele, maar onderling op veel punten tegenstrijdige theorieën.

Als we deze verschillende theorieeën over esthetische opvoeding nader beschouwen, blij­ken deze verschillen uiteindelijk voort te vloeien uit onderling zeer verschillende opvattin­gen van kunst en literatuur. En daarmee ben ik aanbeland bij de tweede reden voor mijn opmerking dat de esthetische rechtvaardigingsproblematiek mij dwingt glad ijs te betreden. Indien er namelijk geen overeenstemming bestaat over de tot het terrein van de kunstfiloso­fie behorende vraag wat literatuur nu eigenlijk is, dan ontberen we tevens een gemeen­schappelijke grondslag voor de rechtvaardiging van het literatuuronderwijs. In feite bestaan er evenzoveel grondslagen voor de rechtvaardiging van het literatuuronderwijs als er opvat­tingen over literatuur bestaan.

Ik zal deze these trachten te concretiseren door in te gaan op de vier meest verspreide opvattingen van wat literatuur is. Daarna zal ik betogen dat ieder van deze vier verschillende opvattingen bepaalde consequenties met zich meebrengt voor het literatuuronderwijs, als ook voor de rechtvaardiging ervan. Tenslotte zal ik, vanuit een ontwikkelingsfilosofisch perspectief, nader ingaan op de vraag hoe deze verschillende opvattingen zich tot elkaar verhouden en welke consequenties daaruit getrokken moeten worden voor de praktijk van het literatuuronderwijs en voor de rechtvaardiging van deze praktijk.

Jos de Mul. Wijsgerige antropologie na "de dood van de mens". Heidegger en de ecologische crisis. In: D. Tiemersma (red.),Filosofie, maatschappij en universiteit. Feestbundel voor Jan Sperna Weiland, Baarn: Ambo, 1990, 66-100.

Jos de Mul. Fotografie als metafysica. In: O. van Alphen en H. Visser (red.), Een woord voor het beeld. Opstellen over fotografie, Amsterdam: SUA, 1989, 68-104.

Jos de Mul. Vrede en gelatenheid. Over Heidegger, postmodernisme en vredescultuur. In: J. van Weerden en Th. Bolleman (eds.), Postmodernisme en Vredescultuur, Utrecht: Uitgave Studium Generale, 1989, 15-50.

Jos de Mul. Diltheys narratieve model van de menselijke ontwikkeling en de filosofische hermeneutiek van Heidegger en Gadamer. In: G. Vandenacker (et.al), Congresbundel Filosofendag Utrecht 1989, Delft: Eburon, 1990, 133-141.

Jos de Mul. Genetic structuralism and conceptual relativism. In: Paul Weingartner & Gerhard Schurz, Berichte des 11. Internationalen Wittgenstein-Symposium, Wien (Hölder-Pichler-Tempsky), 1987, 31-34.

Jos de Mul. Esthetische ontwikkeling in genetisch-structuralistisch perspectief. In: J.R.M. Gerris (red.) Pedagogisch onderzoek in ontwikkeling, Nijmegen: Uitgave Subfaculteit der Pedagogische Wetenschappen, 1986, 149-164.

Jos de Mul. Image without origin. On Nietzsche's transcendental metaphor. In: P.J. McCormick (ed.) The reasons of Art/L'Art et ses Raisons, Ottawa: University of Ottawa Press, 273-286.

Jos de Mul. Ordening en illusie. Beeldende kunst en technologie. In: Beeldende kunst en technologie, Utrecht (Uitgave Studium Generale) 1982, 7-27.

Jos de Mul. Afterplay. In: V. Frissen, M. de Lange, J. de Mul, S. Lammes & J. Raessens (eds.) Playful identities. The Ludification of Digital Media Cultures. Amsterdam: Amsterdam University Press/ Chicago University Press, 2015, 337-45.

Jos de Mul. Foreword: From the Mediatic Turn to Gua-le-ni. In: Stefano Gualeni. Virtual Worlds as Philosophical Tools. How to Philosophize With a Digital Hammer. London: Palgrave Macmillan 2015, x-xiii.

In the last couple of decades a new discipline, called ‘media philosophy’, has entered the philosophical arena. According to Reinhard Margreiter, one of its proponents, this name refers not only, and not even predominantly, to the exploration of yet another ontological domain, but rather designates a fundamental transformation  of  philosophy  itself,  which  is  characterized  by  a  turn towards (the descent and history of) the mediatic foundations of philosophy. In his view, media philosophy might become a contemporary ‘prima philosophia’ (Margreiter 2003, 151). However, Margreiter does not argue for a modernist kind of foundationalist superdiscipline, but rather for a critical discourse that has to accompany every act of knowing.

Though the name ‘media philosophy’ is a recent invention, the phenomenon is not altogether new. Already in Plato’s Phaedrus and Seventh Letter we find fundamental reflections on the impact of writing on philosophy, that is: on the type of oral philosophy that precedes written philosophy and which is still reflected in the dialogical form of Plato’s writings. However, in the tradition of Western philosophy, which is strongly connected with the book, this kind of reflection remains relatively scarce and marginal for a long time. Starting from Parmenides’ identification of being and thinking, a dominant part of the metaphysical tradition was based on the presupposition that thinking and being – nous and phusis – share the same form (eidos, morphé), guaranteeing the identity of what can be thought and what can be (cf. Allen 2004, 218).