Jos de Mul. Keuzedelirium: over de paradox van de keuzevrijheid. In: Wil de burger wel kiezen? Over keuzevrijheid in de gezondheidszorg en de energiemarkt, V. Bekkers et. al, Rotterdam: Center for Public Innovation, 2006, 17-25.

Zo’n twee- à driemaal per week, bij voorkeur rond etenstijd, word ik opgebeld door een persoon die mij mededeelt dat ik naar alle waarschijnlijkheid teveel betaal voor mijn telefoon, internetaansluiting, gas, elektriciteit, hypotheek, pensioenpremie of zorgverzekering.  Gelukkig blijkt daar altijd wat aan te doen. Ik hoef slechts gebruik te maken van mijn keuzevrijheid en van aanbieder te veranderen.  De eerste jaren waren die telefoontjes mij, op het tijdstip waarop ze plaatsvonden na, niet onwelkom. Zo bleek het dat ik bijvoorbeeld inderdaad fiks kon besparen op mijn telefoonkosten door carrier preselect te gaan bellen.

Inmiddels is de keuzevrijheid met betrekking tot de aanschaf van producten en diensten overweldigend. Maar helaas vaak ook nogal frustrerend. En dat is niet alleen mijn ervaring. Als ik mijn oor te luisteren leg tijdens in mijn omgeving of een willekeurige krant of tijdschrift open sla, dan beluister ik een massaal ongenoegen. Er wordt diep gezucht over de overvloed aan keuzen. Overvloed én onbehagen. De keuzestress neemt toe en mondt langzamerhand uit in een beknellende keuzedwang. Goede raad is niet langer duur, maar vind maar eens de tijd om hem tussen de overvloed van slechte raad te vinden.

Frank Grosveld en Jos de Mul. Opvoeding en omgeving kunnen net als eigenschappen erfelijk zijn. De Volkskrant. Het Vervolg, zaterdag 3 april 2010, 10.

Het Darwinjaar zit erop; de hoogste tijd om weer eens te kijken naar andere opvattingen over de evolutietheorie.

In het afgelopen jaar is de tweehonderdste verjaardag van Darwin en de honderdvijftigste verjaardag van diens boek On the Origin of Species gevierd met een stortvloed aan publicaties, lezingen, tentoonstellingen en televisieprogramma’s. Gezien de centrale plaats die Darwins evolutietheorie inneemt in de levenswetenschappen en de groeiende invloed ervan op de sociale en geesteswetenschappen is dat niet verwonderlijk. De filosoof Daniel Dennett noemt het idee van de natuurlijke selectie in zijn boek Darwin’s Dangerous Idea (1995) zelfs ‘het beste idee dat iemand ooit heeft gehad’. Tegen die achtergrond is het ironisch dat recent onderzoek noopt tot een herziening van het centrale dogma van het neodarwinisme, namelijk dat uitsluitend in het DNA vastgelegde eigenschappen kunnen worden overgeërfd. Dit noodzaakt tot een fundamentele herwaardering van de door (neo)darwinisten afgewezen opvatting van Darwins oudere tijdgenoot Lamarck dat tijdens het leven verworven eigenschappen op termijn kunnen worden overgeërfd. Zo’n herwaardering heeft belangrijke implicaties, bijvoorbeeld voor het zogenaamde nature-nurture debat.

Jos de Mul. Digitale mens zoekt aura in dataïsme, De Volkskrant, Het Betoog, 17 mei 2008, 5.

Er is waarschijnlijk geen andere tekst die in studies over nieuwe media zo vaak wordt aangehaald als Walter Benjamins Het kunstwerk in het tijdvak van de technische reproduceerbaarheid uit 1936. Onlangs nog citeerde Abram de Swaan hem in zijn brochure Het signaal is ruis geworden (Bert Bakker).

Dat is niet zo verwonderlijk, aangezien in deze korte tekst de briljante ideeën over elkaar heen buitelen. Benjamins essay gaat niet alleen over kunst, zoals de titel suggereert, maar ook over religie, economie en politiek. Het verbindende thema is de transformatie die de menselijke ervaring in deze domeinen ondergaat onder invloed van fotografie en film.

Benjamins visionaire denkbeelden kunnen ons helpen de niet minder fundamentele veranderingen te doorgronden die onze ervaring in ‘het tijdvak van de digitale recombineerbaarheid’ ondergaat. Daarbij kunnen we echter niet volstaan met het klakkeloos toepassen van Benjamins analyse, maar moeten we zijn ideeën verder ontwikkelen in het licht van het voor de nieuwe media kenmerkende concept van de database.

Jos de Mul, Sociale media, China’s nieuwe front. Trouw, 24 november 2012, Letter en Geest, 16-19.

ESSAY Oppositie was makkelijker te onderdrukken toen er nog geen internet of mobieltjes waren. Maar in China zijn critici van de overheid niet de enigen die de nieuwe media gebruiken. Ook de staat komt op ideeën.

De nachtelijke autorit van Zhengzhou Airport naar Kaifeng voert langs een eindeloze serie bouwprojecten. Zover het oog reikt tekenen de fel verlichte torenflats in aanbouw zich af tegen de donkere hemel. Hier wordt dag en nacht gewerkt. Zhengzhou, de aan de Gele Rivier gelegen hoofdstad van de provincie Henan, is niet alleen de bakermat van de Chinese cultuur, maar tevens één van China's dertien nieuwe megalopoleis. Naar verwachting zal het inwonertal de komende acht jaar van drie naar twaalf miljoen groeien.

Gastheer Li Yong informeert tijdens de rit of ik moe ben. Door een defect aan de pilotenstoel van de aftandse Boeing 767 heeft de reis van New York via Amsterdam naar Zhengzhou 82 uur geduurd en heb ik de eerste dag van de conferentie aan de universiteit van Henan over literatuur en nieuwe media, mijn eigen openingslezing incluis, gemist. Ik heb betere dagen gekend. Maar moe zijn is niet echt een optie in het bedrijvige China.

Sinds Deng 'Shopping' in de jaren tachtig de economische liberalisering inzette, schieten industriële centra, nieuwe stadswijken en luxueuze winkelcentra als paddestoelen uit de grond en shopt een snel groeiende middenklasse een postmoderne lifestyle bij elkaar.

Ook op cultureel gebied lijkt er sprake van wat de Chinese leiders aan de vooravond van het 18de nationale congres van de Communistische Partij trots aanduidden als 'de Grote Chinese Renaissance'. De Chinese kunstwereld getuigt inderdaad van een indrukwekkende vitaliteit. Waar de avantgardes van de jaren tachtig en negentig, zoals Political Pop en Cynisch Realisme, zich vooral richtten op Westerse verzamelaars en musea, is inmiddels een bloeiende, nationale kunstmarkt ontstaan. Toen ik begin september op uitnodiging van schilder Lu Yushung de opening van de overzichtstentoonstelling van zijn werk in het Nationaal Kunstmuseum van China (NAMOC) in Peking bezocht, bleek dat een enorm mediaspektakel te zijn, waar celebrities, nouveaux riches en cameraploegen over elkaar heen buitelden. Na de opening werden de gasten naar het monumentale Beijing Hotel gevoerd, waar een flitsende modeshow aan ons voorbij trok. De extravagante, op de schilderijen van Lu geïnspireerde kleding die op de catwalk aan ons voorbijtrok, was ontworpen door de zuster van de schilder. Welkom in de wereld van 'het communisme met Chinese karaktertrekken'.

Jos de Mul, Ma, mateloosheid, metafoor, methode, monomanie. In R. de Brabander, P. Molendijk, T. Rahimy, S. van Tuinen (red.). Voorstellen tot werkelijkheid. Het denken en doen van Henk Oosterling. Rotterdam: Trichis, 2012.

Als in een spiritualitijd van hier en nu de schijn heilig wordt verklaard, dan in ieder geval inzoverre afstand wordt genomen van een schijnheiligheid die het Andere slechts tolereert, omdat dit niets bedreigt. En als dit leven in de heiligheid van de schijn een affirmatie is van de kunst-matige kwaliteit van een bestaan aan de grenzen van de waarheid, dus daar waar de waarde van de waarheden wordt beproefd, dan opent die niet-plaats zich als een afgrond die het nu en later, het hier en dat wat zich aan gene zijde ervan uitstrekt met elkaar verbindt. Het is in deze nimmer af te sluiten ruimte, dat de val van de metafysica plaats vindt en de tuimeling, die leven heet, een weg moet vinden.
(Oosterling, Door schijn bewogen, 650)

Collaboratie of zelfdestructie is geen keuze. Ze komen samen in wat ik een hypokritiek noem: een kritiek die zichzelf ondermijnt in het besef dat ze even noodzakelijk als onmogelijk is. (Oosterling, Radicale middelmatigheid, 13)

Beroerde inleiding

Kan dat, schrijven over - het denken, het leven van- Henk Oosterling? Is het mogelijk een dialoog aan te gaan met Henks kunst-matige teksten? Is het gepast in een feestbundel de middelmatigheid ervan te bevragen? Kan men Henk überhaupt kritiseren? Hoewel dat bij een gesprek met Henk altijd een reële mogelijkheid blijft, doel ik hier niet in de eerste plaats op het fysieke gevaar dat iemand loopt wanneer hij Henk tegenspreekt (zeker voor differentiedenker laat Henk de ander - met de kleine letter a – in een gesprek opvallend weinig ruimte), maar veeleer op de ‘afgrondelijke’ methodologische problemen waarvoor een dergelijke onderneming de criticus stelt.

Jos de Mul en Bibi van den Berg. De afstandsbediening van de autonomie. Computergemedieerd handelen en morele verantwoordelijkheid. In Marli Huijer en Martijntje Smits (red.), Moralicide. Nieuwe morele vocabulaires voor technologie, Kampen: Klement, 2010, 36-54.

Je est un autre. Arthur Rimbaud

Mensen hebben van oudsher instrumenten, machines en media gebruikt om hun handelen te versterken en het bereik ervan uit te breiden. Speren en knotsen maakten het de prehistorische mens mogelijk dieren te vangen die anders te snel of te sterk zouden zijn, het schrift stelt ons in staat onze gedachten vast te leggen in een extern opslagmedium en dankzij de telefoon kunnen we spreken met personen die fysiek afwezig zijn. Alle alfa-, betà- en gammatechnologieën zijn in zekere zin ‘tele-technologieën’ (Weibel, 1992): ze helpen de mens afstanden in ruimte en tijd te overbruggen en op afstand controle uit te oefenen over de levenloze en levende natuur en de samenleving. De door technische middelen bewerkte actio in distans vergroot de actieradius van het menselijk handelen, en daarmee ook het bereik van de menselijke autonomie en morele verantwoordelijkheid.

Naarmate in de moderne cultuur de menselijke leefwereld definitief transformeerde van biotoop tot technotoop, drong zich echter ook steeds sterker de vraag op of de moderne technologie de menselijke autonomie niet op fundamentele wijze ondermijnt. De moderne mens is steeds afhankelijker en volgens dystopische denkers zelfs slaaf geworden van de technologie (zie bijvoorbeeld: Ellul, 1990). Dit beeld is verontrustend, omdat de morele verantwoordelijkheid voor het ontwerpen, maken en gebruiken van technologieën nog altijd bij de mens ligt.

Met de ontwikkeling van ‘autonome computers’– een verzamelnaam voor elkaar deels overlappende computertoepassingen als ubiquitous computing, ambient intelligence, artificial intelligence, artificial life, en converging technologies – is zelfs onze morele verantwoordelijkheid niet langer vanzelfsprekend. Aan autonome computers kan meer en meer een bepaalde mate van handelingssubjectiviteit (agency) worden toegeschreven. Daarmee dichten we computers ook een morele verantwoordelijkheid toe. Als gevolg daarvan leveren autonome computers een belangrijke (en misschien wel cruciale) bijdrage aan de door velen gevreesde moralicide van de mens.

In dit hoofdstuk zullen we betogen dat dit schrikbeeld ongegrond is, aangezien het uitgaat van een misleidende tegenstelling van menselijke subjectiviteit en technische objectiviteit. We zullen argumenteren dat ‘autonome computers’ de menselijke handelingssubjectiviteit niet noodzakelijk aantasten, maar onder bepaalde omstandigheden zelfs versterken, zoals technische artefacten dat altijd al hebben gedaan. De vraag die we ons moeten stellen is dus niet of autonome computers de menselijke handelingsubjectiviteit bedreigen, maar onder welke condities zij onze subjectiviteit en autonomie ondergraven dan wel ondersteunen. Daartoe dienen we een moreel vocabulaire te ontwikkelen dat recht doet aan de intieme relatie die er bestaat tussen menselijke handelingssubjectiviteit en technische artefacten. Laat ons bij wijze van oefening de afstandbediening van onze politieke autonomie eens uit elkaar schroeven.

Jos de Mul. Eliminatie Fortuyn onvermijdelijk? NRC Handelsblad. Opinie. 3 mei, 2012, p. 16.

Was de uitschakeling van de messiasfiguur Pim Fortuyn niet onvermijdelijk? Wie het verbod op discriminatie wil afschaffen, ruilt de politiek in voor de burgeroorlog, stelt Jos de Mul.

Op 6 mei 2012 zal het tien jaar geleden zijn dat Pim Fortuyn op brute wijze werd vermoord door milieuactivist Volkert van der Graaf. Vriend en vijand zijn het er over eens dat de 'Fortuyn-revolte' de Nederlandse politiek diepgaand heeft beïnvloed. Over de vraag wat die invloed precies is geweest en hoe we die dienen te waarderen, lopen de meningen echter sterk uiteen. Is het 'gedachtegoed van Pim' vooral gelegen in de inhoudelijke thema's die hij agendeerde (immigratie en integratie, islamisering, Nederlandse identiteit, criminaliteit, de kloof tussen politiek en burgers) of komt het veeleer tot uitdrukking in de populistische stijl waarmee Fortuyn politiek bedreef, en die de Nederlandse politiek sindsdien domineert?

Zo mogelijk nog minder overeenstemming over de vraag hoe we de spectaculaire politieke opkomst van Fortuyn moeten verklaren en waarderen. Gaf hij een stem gaf aan het ongenoegen dat door de politieke elite van het land decennialang was genegeerd? Was hij een 'nationale Pietje Bell' die straffeloos allerlei kattenkwaad mag uithalen omdat hij in de grond genomen een gouden hartje heeft? Of was het succes van de 'politieke dandy' Fortuyn een symptoom van de individualistische en hedonistische massacultuur die zich in de traditionele en nieuwe media breed maakt?

Een mogelijk antwoord op deze vragen is te vinden in Fortuyns messianistische beschouwingen in zijn boek De verweesde samenleving (1995). In dit - volgens de ondertitel - 'religieus-sociologische traktaat' bespreekt Fortuyn 'de destructie van de Wet van de vader'. Met die psychoanalytische formule doelt hij niet alleen op de secularisatie, die in de westerse cultuur, Nederland voorop, heeft geleid tot een ondermijning van religie en religieuze autoriteiten, maar ook op de ondermijning van politieke autoriteit, die volgens hem vooral sinds de door studentenprotest, feminisme en seksuele bevrijding gekenmerkte antiautoritaire jaren zestig zijn beslag heeft gekregen. Het is "de erfzonde van de babyboomers, mijn generatie dus". Volgens Fortuyn zijn de problemen waarmee de huidige samenleving kampt het gevolg van deze destructie van de Wet. We horen hier een echo van wat in de negentiende eeuw al werd voorspeld door Dostojevski en Nietzsche: als God dood is, is alles geoorloofd en komt de cultuur in de greep van het nihilisme. De samenleving, zo concludeert Fortuyn, "is er een geworden van wezen, zonder leiding, zonder geborgenheid, zonder doel".

Jos de Mul. Iedere tragedie vraagt om een zondebok. In: Jos Lamé (red.), Spookrijders in de zorg. Delft, Eburon, 2011, 59-63.

Kleine apologie voor een zwakke rechtspraak

In september 2004 werd Nederland opgeschrikt door de gruwelijke dood van de driejarige peuter Savanna. Haar lijkje werd bij toeval door de politie gevonden in de kofferbak van haar moeders auto, toen die met haar toenmalige vriend op weg was haar te begraven. Het zes maanden oude zusje van Savanna zat op de achterbank. Uit het onderzoek dat volgt blijkt dat Savanna vermoedelijk door verstikking om het leven is gekomen. Haar moeder had het 'snotverkouden' kind een washandje in de mond gestopt en haar mond met een zwachtel dichtgesnoerd, zodat het kind de prop niet kon verwijderen. Het bleek echter niet de enige mogelijke doodsoorzaak. Savanna bleek voorafgaand aan haar dood ook aan de hals te zijn opgetild, geslagen en gekneveld onder een bed gelegd. Ook zat haar lichaam vol blauwe plekken en had ze diverse inwendige bloeduitstortingen. Bovendien was het kind ernstig ondervoed. Ze woog nog geen elf kilo en haar bloedsuikerspiegel bleek gevaarlijk laag.

Jos de Mul. Het verhalende zelf. Over persoonlijke en narratieve identiteit. In M. Verkerk (red.), Filosofie, ethiek en praktijk. Liber amicorum voor Koo van der Wal, Rotterdam: Rotterdamse Filosofische Studies, 2000, 201-215.

1 Introductie

Het verhaal heeft de afgelopen decennia een opvallende opmars gemaakt in de mens- en cultuurwetenschappen. Niet alleen de wetenschappen die zich traditioneel bezig houden met de bestudering van verhalen, zoals de literatuur- en filmwetenschap, of waarin het vertellen van verhalen een belangrijke plaats inneemt, zoals de geschiedeniswetenschap, maar ook disciplines als de culturele antropologie, de theologie, de psychologie, de rechtswetenschap en de economie hebben de aandacht gericht op de belangrijke rol die verhalen spelen in het leven van de mens en in zijn culturele scheppingen zoals de kunst, de religie en de wetenschap.[1] “To raise the question of the nature of narrative”, zo vat Hayden White het belang van het verhaal voor de genoemde wetenschappen samen, “is to invite reflection on the very nature of culture and, possibly, even on the nature of humanity itself”.[2] De narratieve wending in de mens- en cultuurwetenschappen is ook niet voorbijgegaan aan de filosofie. Zowel in de analytische als in de continentale tradities is het verhaal een prominent onderwerp van reflectie geworden. In de wijsgerige antropologie en de ‘philosophy of mind’ heeft dit bij auteurs als Ricoeur, MacIntyre en Dennett geleid tot de ontwikkeling van narratieve opvattingen van de persoonlijke identiteit. Volgens de narratieve identiteitstheorie is het verhaal niet alleen een vruchtbare metafoor om de persoonlijke identiteit te beschrijven, maar construeren mensen hun identiteit daadwerkelijk met behulp van (levens)verhalen.

In dit artikel zal ik Ricoeurs model van narratieve identiteit, zoals dat in het laatste deel van zijn trilogie Temps et récit (1985) en in Soi-même comme un autre (1990) is ontwikkeld, situeren in de geschiedenis van het debat over de persoonlijke identiteit dat sinds Descartes de filosofische gemoederen in beweging heeft gehouden. Mijn betoog vangt aan met een analyse van de verschillende connotaties van het begrip (persoonlijke) identiteit, en van de antinomie die de reflectie op de persoonlijke identiteit in de moderne wijsbegeerte kenmerkt (§2). Vervolgens bespreek ik Ricoeurs aan Heidegger ontleende oplossing van deze antinomie (§3) en het narratieve identiteitsmodel dat hij in samenhang daarmee heeft ontwikkeld (§4). In de laatste paragraaf ga ik nader in op enkele implicaties van dit model voor de notie van de persoonlijke identiteit, waarbij ik tevens enkele overeenkomsten en verschillen zal aanstippen tussen Ricoers model van narratieve identiteit en de narratieve interpretatie van de persoonlijke identiteit van MacIntyre en Dennett.

Friedrich Schelling. Filosofie van de kunst, Inleiding (pp. 7-53) en annotaties: Jos de Mul. Amsterdam: Boom, 1996, 144 p.

1de druk 1996
ISBN: 90-5352-162-3
Uitverkocht.

Friedrich Schelling (1755-1854) wordt met recht beschouwd als de meest representatieve filosoof van de Duitse roman­tiek. Dat geldt in het bijzonder voor zijn filosofie van de kunst, die hij tussen 1800 en 1807 in verschillende geschrif­ten heeft ontwikkeld. Hoewel veel van zijn ideeën ook, en vaak zelfs al eerder, te vinden zijn in het werk van andere romantici, zoals de gebroeders Schlegel en Novalis, komt Schelling de eer toe deze vaak fragmentarische ideeën tot een samenhangende kunstfilosofie te hebben samenge­smeed.

Schellings kunstfilosofie is in de eerste plaats een metafysi­ca van de kunst. De kunst vormt voor Schelling het sluitstuk van de filosofie, omdat uitsluitend zij in staat is het Absolute, opgevat als de oorspronkelijke eenheid van natuur en geest, op adequate wijze tot uitdrukking te brengen. De kunst is voor Schelling 'het enig ware en eeuwige organon van de filosofie' en is om die reden tenminste gelijkwaardig aan de filosofie. Daarmee staat Schelling aan het begin van een 'esthetische' traditie in de (post)moderne filosofie die via Nietzsche, Heideggêr en Derrida tot op heden zijn sporen trekt.

De tekst van de Inleiding van dit boek is te lezen en downloaden in de rubriek Boekbijdragen.